واجبات نماز

واجبات نماز

واجبات نماز یازده چیز است:

اول: نیت

دوم: قیام، یعنی ایستادن

سوم: تکبیره الاحرام، یعنی گفتن اللهُ أَکبَر در اول نماز

چهارم: رکوع

پنجم: سجود

ششم: قرائت

هفتم: ذکر

هشتم: تشهد

نهم: سلام

دهم: ترتیب

یازدهم: موالات، یعنی پی‎درپی‌بودن اجزاء نماز

مسأله 951. بعضی از واجبات نماز رکن است، یعنی اگر انسان، آن‌ها را به جا نیاورد، یا در نماز اضافه کند؛ عمداً یا اشتباهاً، نماز باطل می‎شود، و بعضی دیگر رکن نیست، یعنی اگر عمداً کم یا زیاد شود، نماز باطل می‎شود، و چنان‌چه اشتباهاً کم یا زیاد گردد، نماز باطل نمی‎شود.

ارکان نماز پنج چیز است:

اول: نیت

دوم: تکبیره الاحرام، ولی زیادشدن سهوی آن بنابر احتیاط موجب باطل‌شدن نماز است. بنابراین، احتیاط، اتمام نماز و اعاده آن است

سوم: قیام در موقع گفتن تکبیره الاحرام، و قیام متصل به رکوع، یعنی ایستادن پیش از رکوع

چهارم: رکوع

پنجم: دو سجده از یک رکعت

 

نیت

مسأله 952. انسان باید نماز را به نیت قربت، یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد و لازم نیست نیت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید که چهار رکعت نماز ظهر می‎خوانم قربهً إلی الله، بلکه در نماز احتیاط، احتیاط لازم نگفتن به زبان است.

مسأله 953. اگر در نماز ظهر یا نماز عصر نیت کند که چهار رکعت نماز می‎خوانم، و معین نکند ظهر است یا عصر، نماز او باطل است، و نیز کسی که مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند، باید نمازی را که می‎خواند، در نیت معین کند.

مسأله 954. انسان باید از اول تا آخر نماز به نیت خود باقی باشد. پس اگر در بین نماز به طوری غافل شود که اگر بپرسند چه می‎کنی؟ نداند چه بگوید، نمازش باطل است.

مسأله 955. انسان باید فقط برای انجام امر خداوند عالم نماز بخواند. پس کسی که ریا کند یعنی، برای نشان‌دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است؛ خواه فقط برای مردم باشد، یا خدا و مردم هر دو را در نظر بگیرد.

مسأله 956. اگر قسمتی از نماز را هم برای غیر خدا به جا آورد، نماز باطل است؛ چه آن قسمت، واجب باشد، مثل حمد و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت، و لکن در مستحب احتیاط لازم آن است که نماز را تمام و دوباره اعاده نماید بلکه اگر تمام نماز را برای خدا به جا آورد، ولی برای نشان‌دادن به مردم در جای مخصوصی، مثل مسجد یا در وقت مخصوصی مثل اول وقت، یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.

 

تکبیره الاحرام

مسأله 957. گفتن «اللهُ أکبَر» در اول هر نماز واجب و رکن است، و باید حروف «الله» و حروف «أکبَر» و دو کلمه « الله» و «أکبَر» را پشت سر هم بگوید، و نیز باید این دو کلمه به عربی صحیح گفته شود، و اگر به عربی غلط بگوید، یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید، صحیح نیست.

مسأله 958. احتیاط واجب آن است که تکبیره الاحرام نماز را به چیزی که پیش از آن می‎خواند، مثلاً به اقامه یا به دعایی که پیش از تکبیر می‎خواند نچسباند.

مسأله 959. اگر انسان بخواهد الله اکبر را به چیزی که بعد از آن می‎خواند، مثلاً به «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بچسباند باید «راء» اکبر را با پیش بخواند.

مسأله 960. موقع گفتن تکبیره الاحرام باید بدن آرام باشد، و اگر عمداً در حالی که بدنش حرکت دارد، تکبیره الاحرام را بگوید باطل است.

مسأله 961. تکبیر و حمد و سوره و ذکر و دعا را باید طوری بخواند که خودش بشنود، و اگر به واسطه سنگینی یا کری گوش یا سر و صدای زیاد نمی‎شنود، باید طوری بگوید که اگر مانعی نباشد بشنود.

مسأله 962. کسی که لال است یا زبان او مرضی دارد که نمی‎تواند «اللهُ أَکبَر» را درست بگوید، باید به هر طور که می‎تواند بگوید، و اگر هیچ نمی‎تواند بگوید، باید در قلب خود بگذراند و برای تکبیر اشاره کند و زبانش را هم اگر می‎تواند حرکت دهد.

مسأله 963. مستحب است بعد از تکبیره الاحرام بگوید:

یا مُحْسِنُ قَدْ أَتاک المـُسِیءُ وَ قَدْ اَمَرْتَ الْمـُحْسِنَ أنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمـُسِیءِ أنْتَ الْمـُحْسِنُ وَ اَنَا الْمـُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی

ای خدایی که به بندگان احسان می‎کنی بنده گنه‎کار به در خانه تو آمده و تو امر کرده‎ای که نیکوکار از گناهکار بگذرد، تو نیکوکاری و من گناهکار؛ به حق محمد و آل محمد رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدی‎هایی که می‎دانی از من سرزده بگذر.

مسأله 964. مستحب است موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهای بین نماز دست‎ها را تا مقابل گوش‎ها بالا ببرد.

مسأله 965. اگر شک کند که تکبیره ‎الاحرام را گفته یا نه، چنان‌چه مشغول خواندن چیزی شده، به شک خود اعتنا نکند، و اگر چیزی نخوانده، باید تکبیر را بگوید.

مسأله 966. اگر بعد از گفتن تکبیره الاحرام شک کند که آن را صحیح گفته یا نه، چنان‌چه مشغول خواندن چیزی شده به شک خود اعتنا نکند، و هم‌چنین است اگر چیزی نخوانده، و لکن احتیاط مستحب آن است که در این صورت نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

 

قیام «ایستادن»

مسأله 967. قیام در موقع گفتن تکبیره الاحرام و قیام پیش از رکوع -که آن را قیام متصل به رکوع می‎گویند- رکن است، ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و قیام بعد از رکوع رکن نیست، و اگر کسی آن را از روی فراموشی ترک کند، نمازش صحیح است.

مسأله 968. واجب است پیش از گفتن تکبیر و بعد از آن مقداری بایستد تا یقین کند که در حال ایستادن تکبیر گفته است.

مسأله 969. معنای قیام متصل به رکوع این است که از حال قیام به رکوع برود. بنابر این اگر رکوع را فراموش کند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید که رکوع نکرده، باید بایستد و به رکوع رود، و اگر بدون این که بایستد به حال خمیدگی به رکوع برگردد، چون قیام متصل به رکوع را به جا نیاورده، نماز او باطل است.

مسأله 970. موقعی که برای تکبیره الاحرام یا قرائت ایستاده است، باید بدن را حرکت ندهد و به طرفی خم نشود و به جایی تکیه نکند، ولی اگر از روی ناچاری باشد، یا در حال خم‌شدن برای رکوع پاها را حرکت دهد، اشکال ندارد.

مسأله 971. اگر موقعی که ایستاده، از روی فراموشی بدن را حرکت دهد یا به طرفی خم شود یا به جایی تکیه کند، اشکال ندارد، ولی در قیام موقع‌گفتن تکبیره الاحرام و قیام متصل به رکوع اگر از روی فراموشی هم باشد، بنابر احتیاط مستحب، نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 972. احتیاط واجب آن است که در موقع ایستادن، هر دو پا روی زمین باشد، ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا باشد، و اگر روی یک پا هم باشد، اشکال ندارد.

مسأله 973. کسی که می‎تواند درست بایستد، اگر پاها را خیلی باز بگذارد به حدی که به او ایستاده نگویند، نمازش باطل است.

مسأله 974. موقعی که انسان در نماز مشغول خواندن چیزی است حتی موقع گفتن ذکرهای مستحبی نماز، باید بدنش آرام باشد، و در موقعی که می‎خواهد کمی جلو یا عقب رود، یا کمی بدن را به طرف راست یا چپ حرکت دهد، باید چیزی نگوید ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقوُمُ وَ أقْعُدُ» را باید در حال برخاستن بگوید.

مسأله 975. اگر در حال حرکت بدن ذکر بگوید، مثلاً موقع رفتن به رکوع یا رفتن به سجده تکبیر بگوید، چنان‌چه آن را به قصد ذکری که در نماز دستور داده‎اند بگوید، باید احتیاطاً نماز را دوباره بخواند، و اگر به این قصد نگوید، بلکه بخواهد ذکری گفته باشد نماز صحیح است.

مسأله 976. حرکت‌دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد و سوره اشکال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب آن است که آن‌ها را هم حرکت ندهد.

مسأله 977. اگر موقع خواندن حمد و سوره، یا خواندن تسبیحات بی‎اختیار به قدری حرکت کند که از حال آرام‌بودن بدن خارج شود، احتیاط واجب آن است که بعد از آرام‌گرفتن بدن، آنچه را در حال حرکت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 978. اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود، باید بنشیند، و اگر از نشستن هم عاجز شود، باید بخوابد، ولی تا بدنش آرام نگرفته، باید چیزی نخواند.

مسأله 979. تا انسان می‎تواند ایستاده نماز بخواند، نباید بنشیند، مثلاً کسی که در موقع ایستادن، بدنش حرکت می‎کند یا مجبور است به چیزی تکیه دهد، یا بدنش را کج کند، یا خم شود یا پاها را بیشتر از معمول باز بگذارد، باید به هر طور که می‎تواند بایستد و نماز بخواند، ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال رکوع هم نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.

مسأله 980. تا انسان می‎تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند، و اگر نتواند راست بنشیند، باید هر طور که می‎تواند بنشیند، و اگر به هیچ قسم نمی‎تواند بنشیند، باید به طوری که در احکام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابد، و اگر نمی‎تواند به پهلوی چپ، و اگر آن هم ممکن نیست به پشت بخوابد، به طوری که کف پاهای او رو به قبله باشد.

مسأله 981. کسی که نشسته نماز می‎خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد، و رکوع را ایستاده به جا آورد، باید بایستد، و از حال ایستاده به رکوع برود و اگر نتواند، باید رکوع را هم نشسته به جا آورد.

مسأله 982. کسی که خوابیده نماز می‎خواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید مقداری را که می‎تواند، نشسته بخواند، و نیز اگر می‎تواند بایستد، باید مقداری را که می‎تواند، ایستاده بخواند ولی تا بدنش آرام نگرفته، باید چیزی نخواند.

مسأله 983. کسی که نشسته نماز می‎خواند، اگر در بین نماز بتواند بایستد باید مقداری را که می‎تواند، ایستاده بخواند ولی تا بدنش آرام نگرفته، باید چیزی نخواند.

مسأله 984. کسی که می‎تواند بایستد اگر بترسد که به واسطه ایستادن، مریض شود یا ضرری به او برسد، می‎تواند نشسته نماز بخواند، و اگر از نشستن هم بترسد، می‎تواند خوابیده نماز بخواند.

مسأله 985. اگر انسان احتمال بدهد که تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، بنابر احتیاط لازم باید نماز را تأخیر بیندازد. پس اگر نتوانست بایستد، در آخر وقت مطابق وظیفه‎اش نماز به جا آورد.

مسأله 986. مستحب است در حال ایستادن، بدن را راست نگهدارد، شانه‎ها را پایین بیندازد، دست‎ها را روی ران‎ها بگذارد، انگشت‎ها را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه کند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا یک وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.

 

قرائت

مسأله 987. در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول حمد و بعد از آن یک سوره تمام بخواند، و دو سوره والضحی و الم نشرح، و هم‌چنین دو سوره فیل و ایلاف در نماز یک سوره حساب می‎شود.

مسأله 988. اگر وقت نماز تنگ باشد، یا انسان ناچار شود که سوره را نخواند، مثلاً بترسد که اگر سوره را بخواند، دزد یا درنده یا چیز دیگری به او صدمه بزند، نباید سوره را بخواند.

مسأله 989. اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند، نمازش باطل است، و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید، باید سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخواند.

مسأله 990. اگر حمد و سوره یا یکی از آن‌ها را فراموش کند و بعد از رسیدن به رکوع بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 991. اگر پیش از آن که برای رکوع خم شود، بفهمد که حمد و سوره را نخوانده، باید بخواند، و اگر بفهمد سوره را نخوانده، باید فقط سوره را بخواند، ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده، باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نیز اگر خم شود و پیش از آن که به رکوع برسد، بفهمد حمد و سوره، یا سوره تنها، یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.

مسأله 992. اگر در نماز فریضه یکی از چهار سوره‎ای را که آیه سجده دارد و در مسأله 361 گفته شد عمداً بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 993. اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره‎ای شود که سجده واجب دارد، چنان‌چه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد باید آن سوره را رها کند و سوره دیگر بخواند، و اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد بنابر احتیاط برای سجده واجب اشاره کند و سوره را تمام کند، و بعد یک سوره دیگر احتیاطاً به قصد قربت مطلقه بخواند و به رکوع رود و نماز را تمام کند، و بعد از نماز بنابر احتیاط سجده آن را به جا آورد.

مسأله 994. اگر در نماز، آیه سجده را بشنود، نمازش صحیح است، و بنابر احتیاط برای سجده واجب اشاره کند، و بعد از نماز هم سجده را به جا آورد.

مسأله 995. در نماز مستحب، خواندن سوره لازم نیست، اگر چه آن نماز به واسطه نذرکردن واجب شده باشد، ولی در بعضی از نمازهای مستحبی، مثل نماز وحشت که سوره مخصوصی دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار کرده باشد، باید همان سوره را بخواند.

مسأله 996. در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه، مستحب است در رکعت اول بعد از حمد، سوره جمعه و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین بخواند، و اگر مشغول یکی از این‌ها شود، بنابر احتیاط واجب نمی‎تواند آن را رها کند و سوره دیگری بخواند.

مسأله 997. اگر بعد از حمد، مشغول خواندن سوره توحید یا سوره کافرون شود، نمی‎تواند آن را رها کند و سوره دیگر بخواند، ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روی فراموشی به جای سوره جمعه و منافقین، یکی از این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده، می‎تواند آن را رها کند، و سوره جمعه و منافقین را بخواند.

مسأله 998. اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره توحید یا سوره کافرون بخواند، اگر چه به نصف نرسیده باشد، بنابر احتیاط واجب نمی‎تواند رها کند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.

مسأله 999. اگر در نماز، غیر سوره توحید و کافرون، سوره دیگری بخواند، تا به نصف نرسیده می‎تواند رها کند و سوره دیگر بخواند، و بنابر احتیاط ما بین نصف سوره و دو ثلث سوره آن را رها نکند، و پس از این که به دو ثلث رسید، عدول جایز نیست.

مسأله 1000. اگر مقداری از سوره را فراموش کند، یا از روی ناچاری، مثلاً به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگر نشود آن را تمام نماید، می‎تواند آن سوره را رها کند و سوره دیگر بخواند، اگر چه از نصف گذشته باشد، یا سوره‎ای را که می‎خوانده توحید یا کافرون باشد.

مسأله 1001. بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.

مسأله 1002. مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد که تمام کلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آن‌ها را بلند بخواند.

مسأله 1003. زن می‎تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند، ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود، بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.

مسأله 1004. اگر در جایی که باید نماز را بلند بخواند، عمداً آهسته بخواند یا در جایی که باید آهسته بخواند، عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است؛ ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد صحیح است، و اگر در بین خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه کرده، لازم نیست مقداری را که خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1005. اگر کسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند کند، مثل آن که آن‌ها را با فریاد بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1006. انسان باید نماز را یاد بگیرد که غلط نخواند، و کسی که به هیچ قسم نمی‎تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور که می‎تواند، بخواند، و احتیاط لازم آن است که نماز را به جماعت به جا آورد مگر آن که بر او حرج باشد.

مسأله 1007. کسی که حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی‎داند و می‎تواند یاد بگیرد، چنان‌چه وقت نماز وسعت دارد، باید یاد بگیرد، و اگر وقت تنگ است، بنابراحتیاط واجب در صورتی که ممکن باشد، باید نمازش را به جماعت بخواند.

مسأله 1008. مزدگرفتن برای یاد دادن واجبات نماز بنابر احتیاط واجب حرام است، ولی برای مستحبات آن اشکال ندارد.

مسأله 1009. اگر یکی از کلمات حمد یا سوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای حرفی، حرف دیگر بگوید، مثلاً به جای «ض»، «ظ» بگوید، یا جایی که باید بدون زیر و زبر خوانده شود، زیر و زبر بدهد، یا تشدید را نگوید، نماز او باطل است.

مسأله 1010. اگر انسان کلمه‎ای را صحیح بداند و در نماز، همان‌طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده، باید دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 1011. اگر زیر و زبر کلمه‎ای را نداند یا نداند مثلاً کلمه‎ای به «س» است یا به «ص»، باید یاد بگیرد، و چنان‌چه دو جور یا بیشتر بخواند، مثل آن که در «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمـُسْتَقِیمَ»، مستقیم را یک مرتبه با «سین» و یک مرتبه با «صاد» بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1012. اگر در کلمه‎ای واو باشد و حرف قبل از واو در آن کلمه پیش داشته باشد و حرف بعد از واو در آن کلمه همزه «ء» باشد، مثل کلمه «سوء» باید آن واو را مد بدهد، یعنی آن را بکشد، و هم‌چنین اگر در کلمه‎ای الف باشد و حرف بعد از الف در آن کلمه همزه باشد، مثل «جآء» باید الف آن را بکشد، و نیز اگر در کلمه‎ای «ی» باشد و حرف پیش از «ی» در آن کلمه زیر داشته باشد و حرف بعد از «ی» در آن کلمه همزه باشد، مثل «جئ» باید «ی» را با مد بخواند، و اگر بعد از این واو و الف و یاء، به جای همزه حرفی باشد که ساکن است یعنی زیر و زبر و پیش ندارد، باز هم باید این سه حرف را با مد بخواند، مثلاً در «وَلَا الضّالّینَ» که بعد از الف، حرف لام ساکن است، باید الف آن را با مد بخواند، و چنان‌چه به دستوری که گفته شد رفتار نکند، احتیاط آن است که نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1013. احتیاط مستحب آن است که در نماز وقف به حرکت و وصل به سکون ننماید، و معنی وقف به حرکت آن است که زیر یا زبر یا پیش آخر کلمه‎ای را بگوید و بین آن کلمه و کلمه بعد فاصله دهد مثلاً بگوید «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و میم رحیم را زیر بدهد، و بعد قدری فاصله دهد، و بگوید «مَالِک یَوْمِ الدِّینِ» و معنی وصل به سکون آن است که زیر یا زبر یا پیش کلمه‎ای را نگوید و آن کلمه را به کلمه بعد بچسباند، مثل آن که بگوید «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و میم الرحیم را زیر ندهد، و فوراً «مَالِک یَوْمِ الدِّینِ» را بگوید.

مسأله 1014. در رکعت سوم و چهارم نماز می‎تواند فقط یک حمد بخواند، یا یک مرتبه تسبیحات اربعه بگوید یعنی بگوید: «سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لَا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اللهُ أکبَر»، و بهتر آن است که این تسبیحات را سه مرتبه بگوید، و می‎تواند در یک رکعت حمد و در رکعت دیگر تسبیحات بگوید، و بهتر است در هر دو رکعت تسبیحات بخواند.

مسأله 1015. در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یک مرتبه بگوید و در وسعت وقت یک مرتبه کافی است، لکن سزاوار است ترک نشود سه مرتبه مگر در ضرورت.

مسأله 1016. بر مرد و زن واجب است که در رکعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات را آهسته بخوانند.

مسأله 1017. اگر در رکعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید «بِسْمِ اللهِ» آن را هم آهسته بگوید.

مسأله 1018. کسی که نمی‎تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید در رکعت سوم و چهارم حمد بخواند.

مسأله 1019. اگر در دو رکعت اول نماز به خیال این که در دو رکعت آخر است، تسبیحات بگوید، چنان‌چه پیش از رکوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند، و اگر در رکوع یا بعد از رکوع بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 1020. اگر در دو رکعت آخر نماز به خیال این که در دو رکعت اول است حمد بخواند، یا در دو رکعت اول نماز با گمان این که در دو رکعت آخر است حمد بخواند؛ چه پیش از رکوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحیح است.

مسأله 1021. اگر در رکعت سوم یا چهارم می‎خواست حمد بخواند تسبیحات به زبانش آمد، یا می‎خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد، باید آن را رها کند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند؛ ولی اگر قصدش خواندن چیزی بوده که به زبانش آمده اگر چه به واسطه عادت باشد، می‎تواند همان را تمام کند و نمازش صحیح است.

مسأله 1022. کسی‎که عادت دارد در رکعت سوم و چهارم، تسبیحات بخواند، اگر با غفلت از عادت خود به قصد ادای وظیفه حمد بخواند کفایت می‎کند.

مسأله 1023. در رکعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات، استغفار کند، مثلاً بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ أتوُبُ إلَیْهِ» یا بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِی»؛ و کسی که مشغول استغفار است، اگر شک کند که حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، چنان‌چه خود را در استغفار بعد از حمد یا تسبیحات ببیند، باید به شک خود اعتنا ننماید و إلّا باید حمد یا تسبیحات را بخواند، و نیز اگر نمازگزار پیش از خم‌شدن برای رکوع در حالی که مشغول استغفار نیست شک کند که حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1024. اگر در رکوع رکعت سوم یا چهارم یا در حال رفتن به رکوع شک کند که حمد یا تسبیحات خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1025. هر گاه بعد از تمام‌شدن آیه یا کلمه‎ای شک کند که آن را درست گفته یا نه، تا داخل در رکن بعد نشده می‎تواند برگردد، و احتیاطاً آن آیه یا کلمه را به طور صحیح بگوید، ولی اگر جزء بعدی رکن باشد، مثلاً در رکوع شک کند که سوره را درست خوانده یا نه، نمی‎تواند برگردد و باید به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1026. مستحب است در رکعت اول، پیش از خواندن حمد بگوید: «أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیم»، و در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» را بلند بگوید، و نیز مستحب است در تمام نمازها حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف کند، یعنی آن را به آیه بعد نچسباند و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجه داشته باشد، و اگر نماز را به جماعت می‎خواند، بعد از تمام‌شدن حمد امام و اگر فرادی می‎خواند، بعد از آن که حمد خودش تمام شد، بگوید: «اَلْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، و بعد از خواندن سوره توحید، یک یا دو یا سه مرتبه «کذَلِک اللهُ رَبِّی»، یا سه مرتبه «کذَلِک اللهُ رَبُّنَا» بگوید، و بعد از خواندن سوره، کمی صبر کند، و بعد تکبیر پیش از رکوع را بگوید، یا قنوت را بخواند.

مسأله 1027. مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول سوره قدر، و در رکعت دوم سوره توحید را بخواند.

مسأله 1028. مکروه است انسان در تمام نمازهای یک شبانه‌روز، سوره توحید را نخواند.

مسأله 1029. خواندن سوره توحید به یک نفس مکروه است.

مسأله 1030. سوره‎ای را که در رکعت اول خوانده مکروه است در رکعت دوم بخواند، ولی اگر سوره توحید را در هر دو رکعت بخواند مکروه نیست.

 

رکوع

مسأله 1031. در هر رکعت بعد از قرائت باید به اندازه‎ای خم شود که بتواند دست را به زانو بگذارد، و این عمل را رکوع می‎گویند.

مسأله 1032. اگر به اندازه رکوع خم شود ولی دست‎ها را به زانو نگذارد، اشکال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب این است که دست‎ها را به زانو بگذارد.

مسأله 1033. هرگاه رکوع را به طور غیر معمول به جا آورد، مثلاً به چپ یا راست خم شود، اگر چه دست‎های او به زانو برسد، صحیح نیست.

مسأله 1034. خم‌شدن، باید به قصد رکوع باشد. پس اگر به قصد کار دیگری، مثلاً برای کشتن جانور خم شود، نمی‎تواند آن را رکوع حساب کند، بلکه باید بایستد و دوباره برای رکوع خم شود و به واسطه این عمل، رکن زیاد نشده و نماز باطل نمی‎شود.

مسأله 1035. کسی که دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد، مثلاً دستش خیلی بلند است که اگر کمی خم شود به زانو می‎رسد، یا زانوی او پایین‎تر از مردم دیگر است که باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد، باید به اندازه معمول خم شود.

مسأله 1036. کسی که نشسته رکوع می‎کند، باید به قدری خم شود که صورتش مقابل زانوها برسد، و بهتر است به قدری خم شود که صورت نزدیک جای سجده برسد.

مسأله 1037. احتیاط مستحب آن است که در رکوع، سه مرتبه «سُبْحَانَ اللهِ» یا یک مرتبه «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه» بگوید، هر چند ظاهر این است که گفتن هر ذکری که به این مقدار باشد، مثل سه مرتبه «اللهُ اَکبَر» کفایت می‎کند، ولی در تنگی وقت و در حال ناچاری، گفتن یک «سُبْحَانَ اللهِ» کافی است.

مسأله 1038. ذکر رکوع باید به عربی صحیح گفته شود، و مستحب است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه، بلکه بیشتر بگویند.

مسأله 1039. در رکوع باید موقع خواندن ذکر واجب بدن آرام باشد، و در ذکر مستحب هم اگر آن را به قصد ذکری که برای رکوع دستور داده‎اند بگوید، بنابر احتیاط واجب، آرام‌بودن بدن لازم است.

مسأله 1040. اگر موقعی که ذکر واجب رکوع را می‎گوید، بی‎اختیار به قدری حرکت کند که از حال آرام‌بودن بدن خارج شود، باید بعد از آرام‌گرفتن بدن دوباره ذکر را بگوید، ولی اگر کمی حرکت کند که از حال آرام‌بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را حرکت دهد، اشکال ندارد.

مسأله 1041. اگر پیش از آن که به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گیرد، عمداً ذکر رکوع را بگوید، باید بعد از رسیدن به رکوع و آرام‌گرفتن بدن دوباره ذکر را بگوید، و بنابر احتیاط لازم نماز را پس از اتمام، اعاده نماید، و اگر به همان ذکر اول اکتفا نماید، نماز باطل است.

مسأله 1042. اگر پیش از تمام‌شدن ذکر واجب، عمداً سر از رکوع بردارد، نمازش باطل است، و اگر سهواً سر بردارد، چنان‌چه پیش از آن که از حال رکوع خارج شود، یادش بیاید که ذکر رکوع را تمام نکرده، باید در حال آرامی بدن دوباره ذکر را بگوید، و اگر بعد از آن که از حال رکوع خارج شد یادش بیاید، نماز او صحیح است.

مسأله 1043. اگر نتواند به مقدار ذکر در رکوع بماند، احتیاط واجب آن است که بقیه آن را در حال برخاستن بگوید.

مسأله 1044. اگر به واسطه مرض و مانند آن در رکوع آرام نگیرد، نماز صحیح است، ولی باید پیش از آن که از حال رکوع خارج شود، ذکر واجب را بگوید.

مسأله 1045. هر گاه نتواند به اندازه رکوع خم شود، باید به چیزی تکیه دهد و رکوع کند، و اگر موقعی هم که تکیه داده نتواند به طور معمول رکوع کند، باید به هر اندازه می‎تواند خم شود، و در این صورت احتیاط لازم آن است که نماز را دوباره بخواند، و رکوع آن را نشسته به جا آورد، و اگر هیچ نتواند خم شود باید موقع رکوع بنشیند و نشسته رکوع کند، و احتیاط لازم آن است که نماز دیگری هم بخواند، و برای رکوع آن با سر اشاره نماید.

مسأله 1046. کسی که می‎تواند ایستاده نماز بخواند، اگر در حال ایستاده یا نشسته نتواند رکوع کند، باید ایستاده نماز بخواند، و برای رکوع با سر اشاره کند، و اگر نتواند اشاره کند، باید به نیت رکوع چشم‎ها را هم بگذارد و ذکر آن را بگوید، و به نیت برخاستن از رکوع چشم‎ها را باز کند، و اگر از این هم عاجز است، باید در قلب نیت رکوع کند، و ذکر آن را بگوید.

مسأله 1047. کسی که نمی‎تواند ایستاده یا نشسته رکوع کند و برای رکوع فقط می‎تواند در حالی که نشسته است کمی خم شود، یا در حالی که ایستاده است با سر اشاره کند، باید ایستاده نماز بخواند، و برای رکوع با سر اشاره نماید، و احتیاط مستحب آن است که نماز دیگری هم بخواند، و موقع رکوع آن بنشیند، و هر قدر می‎تواند برای رکوع خم شود.

مسأله 1048. اگر بعد از رسیدن به حد رکوع سر بردارد، و دو مرتبه به اندازه رکوع خم شود، یا بعد از آن که به اندازه رکوع خم شود، به قدری خم شود که از اندازه رکوع بگذرد، و دوباره به رکوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1049. بعد از تمام‌شدن ذکر رکوع، باید راست بایستد و بعد از آن که بدن آرام گرفت، به سجده رود، و اگر عمداً پیش از ایستادن، یا پیش از آرام‌گرفتن بدن به سجده رود، نمازش باطل است.

مسأله 1050. اگر رکوع را فراموش کند و پیش از آن که به سجده برسد یادش بیاید، باید بایستد و بعد به رکوع رود، و چنان‌چه به حالت خمیدگی به رکوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1051. اگر بعد از آن که برای سجده دوم پیشانی به زمین رسید، یادش بیاید که رکوع نکرده نمازش باطل است، ولی تا داخل سجده دوم نشده اگر یادش بیاید که رکوع نکرده، باید بایستد، و رکوع را به جا آورد و بعد از تمام‌شدن نماز برای زیادی سجده احتیاطاً دو سجده سهو به جا آورد، و اگر احتیاطاً نماز را دوباره بخواند بهتر است.

مسأله 1052. مستحب است پیش از رفتن به رکوع در حالی که راست ایستاده تکبیر بگوید، و در رکوع زانوها را به عقب دهد، و پشت را صاف نگهدارد، و گردن را بکشد و مساوی پشت نگهدارد، و بین دو قدم را نگاه کند، و پیش از ذکر یا بعد از آن صلوات بفرستد، و بعد از آن که از رکوع برخاست و راست ایستاد در حال آرامی بدن بگوید:

سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ

مسأله 1053. مستحب است در رکوع، زن دست را از زانو بالاتر بگذارد، و زانوها را به عقب ندهد.

 

سجود

مسأله 1054. نمازگزار باید در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از رکوع، دو سجده کند، و سجده آن است که پیشانی و کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پا را بر زمین بگذارد.

مسأله 1055. دو سجده از یک رکعت با هم رکن است، که اگر کسی در نماز واجب عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترک کند یا دو سجده اضافه نماید، نمازش باطل است.

مسأله 1056. اگر عمداً یک سجده کم یا زیاد کند، نمازش باطل می‎شود، و اگر سهواً یک سجده کم کند، حکم آن بعداً در مسائل 1260 تا1271 گفته خواهد شد.

مسأله 1057. اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نکرده است، اگر چه جاهای دیگر به زمین برسد؛ ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد، و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذکر نگوید سجده صحیح است.

مسأله 1058. احتیاط مستحب آن است که در سجده، سه مرتبه «سُبْحَانَ اللهِ» یا یک مرتبه «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» بگوید، هر چند ظاهر این است که اکتفا به گفتن هر ذکری که به این مقدار باشد، مثل سه مرتبه «الله اَکبَر» جایز است، و باید این کلمات

به عربی صحیح گفته شود، و مستحب است «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.

مسأله 1059. در سجده باید موقع خواندن ذکر واجب، بدن آرام باشد، و موقع گفتن ذکر مستحب هم اگر آن را به قصد ذکری که برای سجده دستور داده‎اند بگوید، آرام‌بودن بدن لازم است.

مسأله 1060. اگر پیش از آن که پیشانی به زمین برسد یا پیش از آن که بدن آرام بگیرد، عمداً ذکر سجده را بگوید، باید بعد از رسیدن پیشانی به زمین و آرام‌گرفتن بدن دوباره ذکر را بگوید، و بنابر احتیاط لازم نماز را پس از اتمام، اعاده نماید، و اگر به همان ذکر اول اکتفا نماید، نماز باطل است؛ و هم‌چنین اگر پیش از تمام شدن ذکر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

مسأله 1061. اگر پیش از آن که پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذکر سجده را بگوید، و پیش از آن که سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه کرده است، باید دوباره در حال آرام‌بودن، ذکر را بگوید.

مسأله 1062. اگر بعد از آن که سر از سجده برداشت، بفهمد که پیش از آرام‌گرفتن بدن ذکر را گفته، یا پیش از آن که ذکر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحیح است.

مسأله 1063. اگر موقعی که ذکر سجده را می‎گوید، غیر از پیشانی یکی دیگر از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، احتیاط لازم آن است که بعد از آرام‌گرفتن همه اعضاء دوباره ذکر واجب را بگوید، و نماز را تمام کند و اعاده نماید، ولی موقعی که مشغول گفتن ذکر نیست، اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشکال ندارد.

مسأله 1064. اگر پیش از تمام‌شدن ذکر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمی‎تواند دوباره به زمین بگذارد، و باید آن را یک سجده حساب کند؛ ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد، و ذکر را بگوید.

مسأله 1065. بعد از تمام‌شدن ذکر سجده اول، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد، و دوباره به سجده رود.

مسأله 1066. جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و سر انگشتان پای او بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد، بلکه احتیاط واجب آن است که جای پیشانی او از جای انگشتان و سر زانوهایش از چهار انگشت بسته پست‎تر نیز نباشد.

مسأله 1067. در زمین سراشیب که سراشیبی آن درست معلوم نیست، اگر جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتان پا و سر زانوهای او مختصری بیش از چهار انگشت بسته بلندتر باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1068. اگر پیشانی را به چیزی بگذارد که از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنان‌چه بلندی آن به قدری است که نمی‎گویند در حال سجده است، باید سر را بردارد و به چیزی که بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است، بگذارد و اگر بلندی آن به قدری است که می‎گویند در حال سجده است، احتیاط واجب آن است که پیشانی را از روی آن چیز به روی چیزی که بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است بکشد، و اگر کشیدن پیشانی ممکن نیست، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1069. باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می‎کند، چیزی نباشد. پس اگر مهر به قدری چرک باشد که پیشانی به خود مهر نرسد، سجده باطل است؛ ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر کرده باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1070. در سجده باید کف هر دو دست را بر زمین بگذارد، ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد, و اگر پشت دست ممکن نباشد، باید مچ دست را بگذارد؛ و چنان‌چه آن را هم نتواند، باید تا آرنج هر جا را که می‎تواند بر زمین بگذارد, و اگر آن هم ممکن نیست، گذاشتن بازو کافی است.

مسأله 1071. در سجده باید سر دو انگشت بزرگ پا را به زمین بگذارد، و اگر انگشتان دیگر پا یا روی پا را به زمین بگذارد، و سر دو انگشت بزرگ را به زمین نگذارد، یا به واسطه بلندبودن ناخن، سر شست به زمین نرسد، نماز باطل است؛ و کسی که به واسطه ندانستن مسأله نمازهای خود را این طور خوانده، باید بنابر احتیاط لازم دوباره بخواند.

مسأله 1072. کسی که مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد، و اگر چیزی از آن نمانده، یا اگر مانده خیلی کوتاه است، احتیاط لازم آن است که همان را به زمین بگذارد و ذکر سجده را بگوید، و باز بقیه انگشتان را به زمین بگذارد و دو مرتبه ذکر را بگوید، و اگر هیچ انگشت ندارد، باید هر مقداری که از پا باقی مانده به زمین بگذارد.

مسأله 1073. اگر به طور غیر معمول سجده کند، مثلاً سینه و شکم را به زمین بچسباند، یا پاها را دراز کند، ولی هفت عضوی که گفته شد به زمین برسد، اگر طوری است که عرفاً می‌گویند: سجده کرده، صحیح است، و الّا باطل است.

مسأله 1074. مهر یا چیز دیگری که بر آن سجده می‎کند، باید پاک باشد، ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یک طرف مهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاک آن بگذارد، اشکال ندارد.

مسأله 1075. اگر در پیشانی، دمل و مانند آن باشد، چنان‌چه ممکن است، باید با جای سالم پیشانی سجده کند، و اگر ممکن نیست، باید زمین را گود کند و دمل را در گودال، و جای سالم را به مقداری که برای سجده کافی باشد، بر زمین بگذارد.

مسأله 1076. اگر دمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد، باید به یکی از دو طرف پیشانی سجده کند. و اگر ممکن نیست، به چانه و اگر به چانه هم ممکن نیست، باید به هر جایی از صورت که ممکن است رجاءاً سجده کند، و اگر به هیچ جای از صورت ممکن نیست با جلوی سر سجده نماید رجاءاً، و در این دو صورت با اشاره نیز رجاءاً سجده نماید.

مسأله 1077. کسی که نمی‎تواند پیشانی را به زمین برساند، باید به قدری که می‎تواند خم شود، و مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته، و طوری پیشانی را بر آن بگذارد که بگویند: سجده کرده است، ولی باید کف دست‎ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.

مسأله 1078. کسی که هیچ نمی‎تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند، و اگر نتواند، باید با چشم‎ها اشاره نماید، و در هر دو صورت، احتیاط واجب آن است که اگر می‎تواند مهر را بلند کند، و پیشانی را بر آن بگذارد، و اگر ممکن نیست مهر را به پیشانی بگذارد، و اگر با سر یا چشم‎ها هم نمی‎تواند اشاره کند، باید در قلب نیت سجده کند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن هم برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1079. کسی که نمی‎تواند بنشیند، باید ایستاده نیت سجده کند، و چنان‌‌چه می‎تواند، برای سجده با سر اشاره کند، و اگر نمی‎تواند با چشم‎ها اشاره نماید، و اگر این را هم نمی‎تواند، در قلب نیت سجده کند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن هم برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1080. اگر پیشانی بی‎اختیار به جای سجده بخورد و بلند شود، سجده به عمل نیامده است، و باید سجده را به طور صحیح به جا آورد و بعد از تمام‌شدن، احتیاط مستحب آن است که دو مرتبه نماز را بخواند.

مسأله 1081. جایی که انسان باید تقیه کند، اگر بتواند بر حصیر یا چیزی که سجده بر آن صحیح می‎باشد، طوری سجده کند که به زحمت نیفتد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید، و اگر نمی‎تواند، احتیاط آن است که در صورت امکان، برای نماز به جای دیگر برود، و الّا در همان جا نماز بخواند، هر چند ظاهر این است که در مورد تقیه به جهت تحبیب و تألیف قلوب لازم نیست که برای نماز به جای دیگر برود.

مسأله 1082. اگر روی تشک پر یا چیز دیگری که بدن روی آن آرام نمی‎گیرد سجده کند، باطل است، ولی چنان‌چه بعد از سر گذاشتن و مقداری پایین‌رفتن، بدن آرام بگیرد، اشکال ندارد.

مسأله 1083. اگر انسان ناچار شود که در زمین گل نماز بخواند، چنان‌چه آلوده‌شدن بدن و لباس برای او مشقت ندارد، بنابر احتیاط لازم سجده و تشهد را به طور معمول به جا آورد، و اگر مشقت دارد، می‎تواند در حالی که ایستاده، برای سجده با سر اشاره کند و تشهد را ایستاده بخواند، و اگر در عین مشقت، سجده و تشهد را به طور معمول به جا آورد، نمازش صحیح است.

مسأله 1084. در رکعت اول و رکعت سوم که تشهد ندارد، مثل رکعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا بنابر احتیاط واجب، باید بعد از سجده دوم قدری بی‎حرکت بنشیند، و بعد برخیزد، و این عمل را جلسه استراحت می‎گویند.

 

چیزهایی که سجده بر آن‌ها صحیح است

مسأله 1085. باید بر زمین و چیزهای غیر خوراکی که از زمین می‎روید، مانند چوب و برگ درخت سجده کرد، و سجده بر چیزهای خوراکی و پوشاکی و معدنی، مانند عقیق صحیح نیست.

مسأله 1086. احتیاط واجب آن است که بر برگ مو سجده نکنند.

مسأله 1087. سجده بر چیزهایی که از زمین می‎روید، و خوراک حیوان است، مثل علف و کاه صحیح است.

مسأله 1088. سجده بر گل‎هایی که خوراکی نیستند، صحیح است، ولی سجده بر دواهای خوراکی که از زمین می‎روید، مانند گل بنفشه و گل گاو زبان صحیح نیست.

مسأله 1089. سجده بر گیاهی که خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست، و نیز سجده بر میوه نارس اگر چه مأکول نباشد، صحیح نیست.

مسأله 1090. سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ صحیح است، و جواز سجده در حال اختیار به گچ و آهک پخته و آجر و کوزه گلی و مانند آن مورد تأمل است.

مسأله 1091. اگر کاغذ را از چیزهایی که سجده بر آن صحیح است، مثلاً از کاه ساخته باشند، می‎شود بر آن سجده کرد، ولی سجده بر کاغذی که از پنبه و مانند آن ساخته شده، اشکال دارد، و نیز سجده‌کردن بر کاغذی که انسان نمی‎داند از چیزی که سجده بر آن صحیح است ساخته شده یا از چیزی که سجده بر آن صحیح نیست، اشکال دارد.

مسأله 1092. برای سجده بهتر از هر چیز، تربت حضرت سید الشهداء علیه ‌السلام می‎باشد. بعد از آن، خاک، بعد از خاک، سنگ و بعد از سنگ، گیاه است.

مسأله 1093. اگر چیزی که سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد و مانند این‌ها نمی‎تواند بر آن سجده کند، باید به لباسش سجده کند؛ و اگر بر آن هم نشود، باید بر پشت دست یا چیز معدنی، مانند انگشتر عقیق سجده نماید، ولی احتیاط لازم آن است که تا سجده بر پشت دست ممکن است، بر چیز معدنی سجده نکند.

مسأله 1094. سجده بر گل و خاک سستی که پیشانی روی آن آرام نمی‎گیرد، باطل است.

مسأله 1095. اگر در سجده اول مهر به پیشانی بچسبد، و بدون این که مهر را بردارد، به سجده رود اشکال دارد، بلکه باید مهر را از پیشانی بردارد، و بعد به سجده رود.

مسأله 1096. اگر در بین نماز، چیزی که بر آن سجده می‎کند، گم شود و چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است نداشته باشد، چنان‌چه وقت وسعت دارد، باید نماز را رها کند، و اگر وقت تنگ است، باید به ترتیبی که در مسأله 1093 گفته شد عمل نماید.

مسأله 1097. هر گاه در حال سجده بفهمد که پیشانی را بر چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است؛ اگر ممکن باشد، باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی که سجده بر آن صحیح است بکشد، و اگر ممکن نباشد، چنان‌چه وقت نماز وسعت دارد، باید نماز را رها کند، و اگر وقت تنگ است، به ترتیبی که در مسأله 1093 گفته شد، عمل نماید.

مسأله 1098. اگر بعد از سجده بفهمد که پیشانی را روی چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است، اشکال ندارد.

مسأله 1099. سجده‌کردن برای غیر خداوند متعال حرام می‎باشد، و بعضی از مردم که مقابل قبر ائمه علیهم السلام پیشانی را به زمین می‎گذارند، اگر برای شکر خداوند متعال باشد اشکال ندارد، و گر نه حرام است.

 

مستحبات و مکروهات سجده

مسأله 1100. در سجده، چند چیز مستحب است:

1. کسی که ایستاده نماز می‎خواند، بعد از آن که سر از رکوع برداشت، و کاملاً ایستاد، و کسی که نشسته نماز می‎خواند، بعد از آن‌که کاملاً نشست، برای رفتن به سجده تکبیر بگوید.

2. موقعی که می‎خواهد به سجده برود، مرد، اول دست‎ها را، و زن، اول زانوها را به زمین بگذارد.

3. بینی را به مهر یا چیزی که سجده بر آن صحیح است، بگذارد.

4. در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طوری که سر آن‌ها رو به قبله باشد.

5. در سجده، دعا کند و از خدا حاجت بخواهد، و این دعا را بخواند:

یا خَیْرَ الْمَسْئوُلِینَ وَیا خَیْرَ الْمـُعْطِینَ ارْزُقْنی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِک فَإنَّک ذوُ الْفَضْلِ الْعَظِیم

ای بهترین کسی که از او سؤال می‎کنند، و ای بهترین عطاکنندگان. روزی بده به من و عیال من از فضل خودت. پس به درستی که تو دارای فضل بزرگی هستی.

6. بعد از سجده، بر ران چپ بنشیند، و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارد.

7. بعد از هر سجده، وقتی نشست و بدنش آرام گرفت، تکبیر بگوید.

8. بعد از سجده اول، بدنش که آرام گرفت «أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتوُبُ اِلَیْه» بگوید.

9. سجده را طول بدهد، و در موقع نشستن، دست‎ها را روی ران‎ها بگذارد.

10. برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامی بدن «اللهُ اَکبَر» بگوید.

11. در سجده‎ها صلوات بفرستد.

12. در موقع بلندشدن، مرد، اول زانوها، و زن، اول دست‎ها را از زمین بردارد.

13. مرد، آرنج‎ها و شکم را به زمین نچسباند، و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارد، و زن، آرنج‎ها و شکم را بر زمین بگذارد، و اعضاء بدن را به یکدیگر بچسباند، و مستحبات دیگر سجده در کتاب‎های مفصل گفته شده است.

مسأله 1101. قرآن‌خواندن در سجده مکروه است، و نیز مکروه است برای برطرف‌کردن گرد و غبار، جای سجده را فوت کند، و اگر در اثر فوت‌کردن دو حرف از دهان بیرون آید، نماز باطل است، و غیر از این‌ها مکروهات دیگری هم در کتاب‎های مفصل گفته شده است.

 

سجده‎های واجب قرآن

مسأله 1102. در هر یک از چهار سوره الم تنزیل «32»، و حم سجده «41» و النجم «53»، و اقرأ «96»، یک آیه سجده است، که اگر انسان بخواند یا استماع کند، بعد از تمام‌شدن آیه باید فوراً سجده کند، و اگر فراموش کرد، هر وقت یادش آمد باید سجده نماید، و فرقی نیست در استماع، بین این‌که از خود گوینده بشنود، یا به وسیله بلندگو و رادیو بشنود، و هم‌چنین است حکم در سماع بنابر احتیاط.

مسأله 1103. اگر انسان، موقعی که آیه سجده را می‎خواند، از دیگری هم بشنود، بنابر احتیاط واجب، باید دو سجده نماید.

مسأله 1104. در غیر نماز، اگر در حال سجده، آیه سجده را بخواند یا بشنود، باید سر از سجده بردارد، و دوباره سجده کند.

مسأله 1105. اگر انسان از بچه غیر ممیّز که خوب و بد را نمی‎فهمد یا از کسی که قصد خواندن قرآن ندارد، آیه سجده را بشنود، احتیاط واجب آن است که سجده کند، و هم‌چنین است اگر از مثل نوار، آیه سجده را بشنود.

مسأله 1106. در سجده واجب قرآن، باید جای انسان غصبی نباشد، ولی لازم نیست با وضو یا غسل و رو به قبله باشد، و عورت خود را بپوشاند، و بدن و جای پیشانی او پاک باشد، و نیز چیزهایی که در لباس نمازگزار شرط می‎باشد، در لباس او شرط نیست؛ اما اگر لباس او غصبی است، چنان‌چه سجده‌کردن تصرف در آن لباس باشد، سجده باطل است.

مسأله 1107. احتیاط واجب آن است که در سجده واجب قرآن، پیشانی را بر مهر یا چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است بگذارد، و بنابر احتیاط مستحب جاهای دیگر بدن را به دستوری که در سجده نماز گفته شد، بر زمین بگذارد.

مسأله 1108. هر گاه در سجده واجب قرآن، پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگر چه ذکر نگوید کافی است، ولی گفتن ذکر، مستحب و مطابق با احتیاط است، و بهتر است بگوید:

لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ حَقّاً حَقّاً لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ اِیمَاناً وَ تَصْدِیقاً لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ عُبُودِیَّهً وَ رِقّاً سَجَدْتُ لَک یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا مُسْتَنْکفاً وَ لَا مُسْتَکبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خائِفٌ مُسْتَجِیر

 

تشهد

مسأله 1109. در رکعت دوم تمام نمازهای واجب، و رکعت سوم نماز مغرب، و رکعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا، باید انسان بعد از سجده دوم بنشیند، و در حال آرام‌بودن بدن، تشهد بخواند، یعنی بگوید:

اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد

و کمتر از این کفایت نمی‎کند، و احتیاط واجب آن است که به همین ترتیب بگوید.

مسأله 1110. کلمات تشهد باید به عربی صحیح و به طوری که معمول است، پشت سر هم گفته شود.

مسأله 1111. اگر تشهد را فراموش کند و بایستد و پیش از رکوع یادش بیاید که تشهد را نخوانده، باید بنشیند و تشهد را بخواند، و دوباره بایستد و آنچه باید در آن رکعت خوانده شود بخواند، و نماز را تمام کند؛ و بنابر احتیاط واجب، بعد از نماز برای ایستادن بی‎جا، دو سجده سهو به جا آورد، و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام کند، و بعد از سلام نماز، تشهد را قضا کند، و برای تشهد فراموش‌‌شده، دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1112. مستحب است در حال تشهد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به کف پای چپ بگذارد، و پیش از تشهد بگوید: «اَلْحَمْدُ للهِ» یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ خَیْرُ الأْسْمَاءِ للهِ»، و نیز مستحب است دست‎ها را بر ران‎ها بگذارد و انگشت‎ها را به یکدیگر بچسباند، و به دامان خود نگاه کند، و بعد از تمام‌شدن تشهد اول بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَه».

مسأله 1113. مستحب است زن در وقت خواندن تشهد، ران‎ها را به هم بچسباند.

 

سلام نماز

مسأله 1114. بعد از تشهد رکعت آخر نماز، مستحب است در حالی که نشسته و بدن آرام است بگوید:

اَلسَّلامُ عَلَیْک أیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ

و بعد از آن، واجب است بگوید:

اَلسَّلامُ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ

یا بگوید:

اَلسَّلامُ عَلَیْنَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصّالِحِینَ

ولی اگر این سلام را بگوید، احتیاط واجب آن است که بعد از آن: «اَلسَّلامُ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» را هم بگوید، چنان که وجوب گفتن «وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» اضافه بر «اَلسَّلامُ عَلَیْکمْ» نیز بنابر احتیاط است.

مسأله 1115. اگر سلام نماز را فراموش کند، و موقعی یادش بیاید که صورت نماز به هم نخورده، و کاری هم که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‎کند، مثل پشت به قبله‌کردن انجام نداده، باید سلام را بگوید، و نمازش صحیح است.

مسأله 1116. اگر سلام نماز را فراموش کند و موقعی یادش بیاید که صورت نماز به هم خورده است؛ چنان‌چه پیش از آن که صورت نماز به هم بخورد، کاری که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‎کند، مثل پشت به قبله‌کردن انجام نداده باشد، نمازش صحیح است، و اگر پیش از آن که صورت نماز به هم بخورد، کاری که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‎کند انجام داده باشد، نمازش باطل است.

 

ترتیب

مسأله 1117. اگر عمداً ترتیب نماز را به هم بزند و جزئی را که رکن نیست جلوتر به جا آورد، مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند، احتیاط واجب آن است که بعد از حمد، سوره را دوباره بخواند و نماز را تمام کند، و اعاده نماید؛ ولی اگر به همان سوره که پیش از حمد خوانده اکتفا کند، یا آن که جزئی را که رکن است به غیر ترتیب به جا آورد، و یا یک سجده را پیش از رکوع به جا آورد، نماز باطل می‎شود.

مسأله 1118. اگر رکنی از نماز را فراموش کند و رکن بعد از آن را به جا آورد، مثلاً پیش از آن که رکوع کند، دو سجده نماید، نماز باطل است.

مسأله 1119. اگر رکنی را فراموش کند و چیزی را که بعد از آن است و رکن نیست به جا آورد، مثلاً پیش از آن که دو سجده کند تشهد بخواند، باید رکن را به جا آورد و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1120. اگر چیزی را که رکن نیست فراموش کند، و رکن بعد از آن را به جا آورد، مثلاً حمد را فراموش کند و مشغول رکوع شود، نمازش صحیح است.

مسأله 1121. اگر چیزی را که رکن نیست، فراموش کند، و چیزی را که بعد از آن است و آن هم رکن نیست به جا آورد، مثلاً حمد را فراموش کند و سوره را بخواند؛ چنان‌چه مشغول رکن بعد شده باشد، مثلاً در رکوع یادش بیاید که حمد را نخوانده باید بگذرد، و نماز او صحیح است، و اگر مشغول رکن بعد نشده باشد، باید آنچه را فراموش کرده به جا آورد، و بعد از آن چیزی را که اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1122. اگر سجده اول را به خیال این که سجده دوم است، یا سجده دوم را به خیال این که سجده اول است به جا آورد، نماز صحیح است، و سجده اول او، سجده اول و سجده دوم او، سجده دوم حساب می‎شود.

 

موالات

مسأله 1123. انسان باید نماز را با موالات بخواند، یعنی کارهای نماز، مانند رکوع و سجود و تشهد را پشت سر هم به جا آورد، و چیزهایی را که در نماز می‎خواند، به طوری که معمول است پشت سر هم بخواند، و اگر به قدری بین آن‌ها فاصله بیندازد که نگویند نماز می‎خواند، نمازش باطل است.

مسأله 1124. اگر در نماز، سهواً بین حرف‎ها یا کلمات فاصله بیندازد، و فاصله به قدری نباشد که صورت نماز از بین برود، چنان‌چه مشغول رکن بعد نشده باشد، باید آن حرف‎ها یا کلمات را به طور معمول بخواند، و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نمازش صحیح است، مگر در تکبیره الاحرام که اگر فاصله بین کلمات آن به قدری باشد که از صورت تکبیره الاحرام خارج شود، نماز باطل است.

مسأله 1125. طول‌دادن رکوع و سجود و خواندن سوره‎های بزرگ، موالات را به هم نمی‎زند.

 

قنوت

مسأله 1126. در تمام نمازهای واجب و مستحب پیش از رکوع رکعت دوم، مستحب است قنوت بخواند، و در نماز وتر با آن که یک رکعت می‎باشد، خواندن قنوت پیش از رکوع مستحب است، و نماز جمعه دو قنوت دارد؛ یکی پیش از رکوع رکعت اول، و یکی بعد از رکوع رکعت دوم، و نماز آیات در هر رکعت پنج قنوت، و نماز عید فطر و قربان در رکعت اول پنج قنوت، و در رکعت دوم، چهار قنوت دارد.

مسأله 1127. مستحب است در قنوت، دست‎ها را مقابل صورت و کف آن‌ها را رو به آسمان و پهلوی هم نگهدارد و غیر شست، انگشت‎های دیگر را به هم بچسباند و به کف دست‎ها نگاه کند.

مسأله 1128. در قنوت، هر ذکری بگوید اگر چه یک «سُبْحَان اللهِ» باشد، کافی است، و بهتر است بگوید:

لَا اِلهَ اِلَّا اللهُ الْحَلِیمُ الْکرِیمُ لَا اِلهَ اِلَّا اللهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرَضِینَ السَّبْعِ وَمَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیم وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ

مسأله 1129. مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند، ولی برای کسی که نماز را به جماعت می‎خواند، اگر امام جماعت صدای او را بشنود، بلندخواندن قنوت مستحب نیست.

مسأله 1130. اگر عمداً قنوت نخواند، قضا ندارد، و اگر فراموش کند و پیش از آن که به اندازه رکوع خم شود یادش بیاید، مستحب است بایستد و بخواند، و اگر در رکوع، یادش بیاید، مستحب است بعد از رکوع قضا کند، و اگر در سجده یادش بیاید، مستحب است بعد از سلام نماز، قضا نماید.

 

ترجمه نماز

1. ترجمه سوره حمد

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده مهربان.

الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِین

ستایش، مخصوص خداوندی است که پروردگار همه جهان‌ها است.

الرَّحْمنِ الرَّحِیم

پروردگاری که بخشنده و مهربان است.

مَالِک یَوْمِ الدِّین

مالک روز جزا است.

اِیَّاک نَعْبُدُ وَ ایَّاک نَسْتَعِین

فقط تو را عبادت می‎کنیم، و فقط از تو کمک می‎خواهیم.

اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم

هدایت کن ما را به راه راست «که آن دین اسلام است»

صِراطَ الَّذِینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِم

راه کسانی که به آنان نعمت دادی «که آنان، پیغمبران و جانشینان
پیغمبران هستند».

غَیْرِ الْمَغْضوُبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضّالِّین

نه راه کسانی که غضب کرده‎ای بر ایشان، و نه آن کسانی که گمراهند.

 

2. ترجمه سوره توحید

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

به نام خداوند بخشنده مهربان.

قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد

بگو ای محمد صلی الله علیه و آله که خداوند، خدایی است یگانه.

اللهُ الصَّمَد

خدایی که از تمام موجودات بی‌نیاز است.

لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یوُلَد

فرزند ندارد، و فرزند کسی نیست.

وَ لَمْ یَکنْ لَهُ کفُواً اَحَد

هیچ یک از مخلوقات، مثل او نیست.

 

3. ترجمه ذکر رکوع و سجود و ذکرهایی که بعد از آن‌ها مستحب است

سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِه

پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی، پاک و منزه است، و من مشغول ستایش او هستم.

سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه

خداوند اجابت فرماید ثنای کسی را که او را ستایش می‎کند.

سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَ بِحَمْدِه

پروردگار من که از همه کس بالاتر می‌باشد، از هر عیب و نقصی پاک و منزه است، و من مشغول ستایش او هستم.

اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتوُبُ اِلَیْه

طلب آمرزش و مغفرت می‌کنم از خداوندی که پروردگار من است، و به سوی او بازگشت می‎نمایم.

بِحَوْلِ ‎اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقوُمُ وَ اَقْعُد

به یاری خداوند متعال و قوه او بر می‎خیزم و می‎نشینم.

 

4. ترجمه قنوت

لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ الْحَلِیمُ الْکرِیم

نیست خدایی مگر خدای یکتای بی‎همتایی که صاحب حلم و کرم است.

لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیم

نیست خدایی مگر خدای یکتای بی‎همتایی که بلند مرتبه و بزرگ است.

سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الأْرَضِینَ السَّبْع

پاک و منزه است خداوندی که پروردگار هفت آسمان و پروردگار
هفت زمین است.

وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیم

پروردگار هر چیزی است که در آسمان‌ها و زمین‌ و ما بین آن‌ها است و پروردگار عرش بزرگ است.

وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِین

حمد و ثنا مخصوص خداوندی است که پروردگار تمام موجودات است.

 

5. ترجمه تسبیحات اربع

سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ وَ اللهُ اَکبَر

پاک و منزه است خداوند تعالی، و ثنا، مخصوص اوست، و نیست خدایی مگر خدای بی همتا، و بزرگتر است از این که او را وصف کنند.

 

6. ترجمه تشهد و سلام

الْحَمْدُ للهِ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِیک لَه

ستایش مخصوص خداوند تعالی است، و شهادت می‌دهم که نیست خدایی جز خدای یگانه، و شریک ندارد.

وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه

شهادت می‎دهم که حضرت محمد صلی الله علیه و آله بنده خدا
و فرستاده او است.

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد

خدایا رحمت بفرست بر محمد و آل محمد

وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَه

قبول فرما شفاعت پیغمبر را، و درجه آن حضرت را نزد خود بلند کن.

اَلسَّلاَمُ عَلَیْک اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُه

سلام بر تو ای پیغمبر، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.

اَلسَّلاَمُ عَلَیْنَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصّالِحِین

سلام از خداوند عالم بر ما «نمازگزاران» و تمام بندگان خوب خدا.

اَلسَّلاَمُ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُه

سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما «مؤمنین» باد.

 

برای بازگشت به صفحه رساله بر روی لینک زیر کلیک نمایید:

رساله توضیح المسائل حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (قدس سره)