شکیات نماز

شکیات نماز

شکیات نماز، 23 قسم است؛ هشت قسم آن، شک‎هایی است که نماز را باطل می‎کند، و به شش قسم آن نباید اعتنا کرد، و نه قسم دیگر آن، صحیح است.

شک‎های باطل

مسأله 1174. شک‎هایی که نماز را باطل می‎کند از این قرار است:

اول: شک در شماره رکعت‎های نماز دو رکعتی، مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شک در شماره رکعت‎های نماز مستحب دو رکعتی و نماز احتیاط، نماز را باطل نمی‎کند.

دوم: شک در شماره رکعت‎های نماز سه رکعتی.

سوم: آن که در نماز چهار رکعتی شک کند که یک رکعت خوانده یا بیشتر.

چهارم: آن که در نماز چهار رکعتی پیش از تمام‌شدن سجده دوم، شک کند که دو رکعت خوانده یا بیشتر.

پنجم: شک بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج.

ششم: شک بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش.

هفتم: شک در رکعت‎های نماز که نداند چند رکعت خوانده است.

هشتم: شک بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش.

مسأله 1175. اگر یکی از شک‎های باطل برای انسان پیش آید، باید نماز را به هم نزند، و به قدری فکر کند که یا از صورت نمازگزار خارج شود، یا از پیداشدن یقین یا گمان ناامید شود.

شک‎هایی که نباید به آن‌ها اعتنا کرد

مسأله 1176. شک‎هایی که نباید به آن‌ها اعتنا کرد، از این قرار است:

اول: شک در چیزی که محل به جا آوردن آن گذشته است، مثل آن که در رکوع شک کند که حمد را خوانده یا نه.

دوم: شک بعد از سلام نماز.

سوم: شک بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شک کثیر الشک، یعنی کسی که زیاد شک می‎کند.

پنجم: شک امام و مأموم به تفصیلی که ذکر خواهد شد.

ششم: شک در نماز مستحبی.

1. شک در چیزی که محل آن گذشته است

مسأله 1177. اگر در بین نماز، شک کند که یکی از کارهای واجب آن را انجام داده یا نه، مثلاً شک کند که حمد خوانده یا نه، چنان‌چه مشغول کاری که بعد از آن است نشده، باید آنچه را که در انجام آن شک کرده به جا آورد، و اگر مشغول کاری که بعد از آن است شده، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1178. اگر در بین خواندن آیه‎ای شک کند که آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می‎خواند شک کند که اول آن را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1179. اگر بعد از رکوع یا سجود شک کند که کارهای واجب آن، مانند ذکر و آرام‌بودن بدن را انجام داده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1180. اگر در حالی که به سجده می‎رود، شک کند که رکوع کرده یا نه، یا شک کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1181. اگر در حال برخاستن شک کند که سجده را به جا آورده یا نه، باید برگردد و به جا آورد، و اگر شک کند تشهد را به جا آورده یا نه، احتیاطاً به قصد رجاء به جا آورد.

مسأله 1182. کسی که نشسته یا خوابیده نماز می‎خواند، اگر موقعی که حمد یا تسبیحات می‎خواند، شک کند که سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند، و اگر پیش از آن که مشغول حمد یا تسبیحات شود، شک کند که سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد.

مسأله 1183. اگر شک کند که یکی از رکن‎های نماز را به جا آورده یا نه، چنان‌چه مشغول کاری که بعد از آن است نشده، باید آن را به جا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن تشهد، شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد، و چنان‌چه بعد یادش بیاید که آن رکن را به جا آورده بوده، چون رکن زیاد شده، نماز باطل است.

مسأله 1184. اگر شک کند عملی را که رکن نیست به جا آورده یا نه، چنان‌چه مشغول کاری که بعد از آن است نشده، باید آن را به جا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن سوره، شک کند که حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند، و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید که آن را به جا آورده بوده، چون رکن زیاد نشده، نماز صحیح است.

مسأله 1185. اگر شک کند که رکنی را به جا آورده یا نه، چنان‌چه مشغول تشهد است، اگر شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند، و اگر یادش بیاید که آن رکن را به جا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده باید آن را به جا آورد، و اگر مشغول رکن بعد شده، نماز باطل است، مثلاً اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را به جا نیاورده، باید به جا آورد، و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید، نماز باطل است.

مسأله 1186. اگر شک کند عملی را که رکن نیست به جا آورده یا نه، چنان‌چه مشغول کاری که بعد از آن است شده، باید به شک خود اعتنا نکند، مثلاً موقعی که مشغول خواندن سوره است، اگر شک کند که حمد را خوانده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند؛ و اگر بعد یادش بیاید که آن را به جا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده، باید به جا آورد، و اگر مشغول رکن بعد شده، نماز صحیح است. بنابراین، اگر مثلاً در قنوت یادش بیاید که حمد را نخوانده، باید بخواند، و اگر در رکوع یادش بیاید، نماز صحیح است.

مسأله 1187. اگر شک کند که سلام نماز را گفته یا نه، چنان‌چه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام کاری که نماز را به هم می‎زند، از حال نمازگزار بیرون رفته، باید به شک خود اعتنا نکند، و اگر پیش از این‌ها شک کند، باید سلام را بگوید، و اگر شک کند سلام نماز را درست گفته یا نه، اعتنا نکند هر چند وارد عمل دیگر نشده باشد.

2. شک بعد از سلام

مسأله 1188. اگر بعد از سلام نماز، شک کند که نمازش صحیح بوده یا نه، مثلاً شک کند رکوع کرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت، به شک خود اعتنا نکند، ولی اگر هر دو طرف شک او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی، شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، نماز باطل است.

3. شک بعد از وقت

مسأله 1189. اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شک کند که نماز خوانده یا نه، یا گمان کند که نخوانده، خواندن آن لازم نیست، ولی اگر پیش از گذشتن وقت، شک کند که نماز خوانده یا نه، اگر چه گمان کند که خوانده، باید آن را به جا آورد.

مسأله 1190. اگر بعد از گذشتن وقت شک کند که نماز را درست خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1191. اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز خوانده، ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر، باید چهار رکعت نماز قضا به نیت نمازی که بر او واجب است بخواند.

مسأله 1192. اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند یک نماز خوانده، ولی نداند سه رکعتی خوانده یا چهار رکعتی، باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.

4. کثیر الشک «کسی که زیاد شک می‎کند»

مسأله 1193. کثیر ‎الشک کسی است که عرفاً بگویند زیاد شک می‎کند، و بعید نیست کسی هم که نتواند سه نماز پشت سر هم بدون شک بخواند، کثیر‎الشک باشد، که باید به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1194. هر گاه کثیرالشک در به جا آوردن چیزی شک کند، باید بنا بگذارد که آن را به جا آورده، مگر این که اگر آن را به جا آورده باشد نمازباطل باشد که در این صورت، باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده، مثلاً اگر شک کند که یک رکوع کرده یا بیشتر، چون با زیاد شدن رکوع نماز باطل است، باید بنا بگذارد که بیشتر از یک رکوع نکرده است.

مسأله 1195. کسی که در یک چیز نماز زیاد شک می‎کند، چنان‌چه در چیزهای دیگر نماز شک کند، باید به دستور آن رفتار نماید، مثلاً کسی که زیاد شک می‎کند سجده کرده یا نه، اگر در به جا آوردن رکوع شک کند، باید به دستور آن عمل نماید، یعنی اگر ایستاده، رکوع را به جا آورد، و اگر به سجده رفته، اعتنا نکند.

مسأله 1196. کسی که در نماز مخصوصی، مثلاً در نماز ظهر زیاد شک می‎کند، اگر در نماز دیگری، مثلاً در نماز عصر شک کند، باید به دستور شک رفتار نماید.

مسأله 1197. کسی که وقتی در جای مخصوصی نماز می‎خواند، زیاد شک می‎کند، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شکی برای او پیش آید، باید به دستور شک عمل نماید.

مسأله 1198. اگر انسان شک کند که کثیر الشک شده یا نه، باید به دستور شک عمل نماید، و کثیر الشک تا وقتی یقین نکند که به حال معمول مردم برگشته، باید به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1199. کسی که زیاد شک می‎کند، اگر شک کند رکنی را به جا آورده یا نه، و اعتنا نکند، بعد یادش بیاید که آن را به جا نیاورده، چنان‌چه مشغول رکن بعد نشده، باید آن را به جا آورد؛ و اگر مشغول رکن بعد شده، نماز باطل است، مثلاً اگر شک کند رکوع کرده یا نه و اعتنا نکند، چنان‌چه پیش از سجده دوم یادش بیاید که رکوع نکرده، باید برگردد و رکوع کند و نماز را تمام نماید، و احتیاط مستحب آن است که نماز را دوباره بخواند، و اگر در سجده دوم یادش بیاید، نمازش باطل است.

مسأله 1200. کسی که زیاد شک می‎کند، اگر شک کند چیزی را که رکن نیست به جا آورده یا نه و اعتنا نکند، و بعد یادش بیاید که آن را به جا نیاورده، چنان‌چه از محل به جا آوردن آن نگذشته، باید آن را به جا آورد، و اگر از محل آن گذشته، نمازش صحیح است، مثلاً اگر شک کند که حمد خوانده یا نه و اعتنا نکند، چنان‌چه در قنوت یادش بیاید که حمد نخوانده، باید بخواند، و اگر در رکوع یادش بیاید، نماز او صحیح است.

5. شک امام و مأموم

مسأله 1201. اگر امام جماعت در شماره رکعت‎های نماز شک کند، مثلاً شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، چنان‌چه مأموم یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام بفهماند که چهار رکعت خوانده است، امام باید نماز را تمام کند، و خواندن نماز احتیاط لازم نیست، و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده، و مأموم در شماره رکعت‎های نماز شک کند، باید به شک خود اعتنا ننماید.

6. شک در نماز مستحبی

مسأله 1202. اگر در شماره رکعت‎های نماز مستحبی شک کند، چنان‌چه طرف بیشتر شک، نماز را باطل می‌کند، باید بنا را بر کمتر بگذارد، مثلاً اگر در نافله صبح شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، باید بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است، و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل نمی‎کند، مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت، به هر طرف شک عمل کند، نمازش صحیح است.

مسأله 1203. کم‌شدن رکن، نافله را باطل می‎کند، ولی زیاد شدن رکن، آن را باطل نمی‎کند. پس اگر یکی از کارهای نافله را فراموش کند، و موقعی یادش بیاید که مشغول رکن بعد از آن شده، باید آن کار را انجام دهد، و دوباره آن رکن را به جا آورد، مثلاً اگر در بین رکوع یادش بیاید که سوره را نخوانده، باید برگردد و سوره را بخواند، و دوباره به رکوع رود.

مسأله 1204. اگر در یکی از کارهای نافله شک کند؛ خواه رکن باشد یا غیر رکن، چنان‌چه محل آن نگذشته باشد، باید به جا آورد، و اگر محل آن گذشته، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1205. اگر در نماز مستحبی دو رکعتی، گمانش به سه رکعت یا بیشتر برود، باید اعتنا نکند و نمازش صحیح است، و اگر گمانش به دو رکعت یا کمتر برود، بنابر احتیاط واجب باید به همان گمان عمل کند، مثلاً اگر گمانش به یک رکعت می‎رود، احتیاطاً باید یک رکعت دیگر بخواند.

مسأله 1206. اگر در نماز نافله کاری کند که برای آن در نماز واجب، سجده سهو واجب می‎شود، یا یک سجده یا تشهد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز، سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را به جا آورد.

مسأله 1207. اگر شک کند که نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنان‌چه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد، بنا بگذارد که نخوانده است، و هم‌چنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد، و لکن پیش از گذشتن وقت، شک کند که آن را به جا آورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشتن وقت شک کند که خوانده است یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

شک‎های صحیح

مسأله 1208. در نُه صورت اگر در شماره رکعت‎های نماز چهار رکعتی شک کند، باید فوراً فکر نماید؛ پس اگر یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا کرد، همان طرف را بگیرد، و نماز را تمام کند، و الا به دستورهایی که گفته می‎شود، عمل نماید، و آن نُه صورت از این قرار است:

اول: آن که بعد از تمام‌شدن ذکر واجب سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، که باید بنا بگذارد سه رکعت خوانده، و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند، و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده به دستوری که بعداً گفته می‎شود به جا آورد.

دوم: شک بین دو و چهار بعد از تمام‌شدن ذکر واجب سجده دوم، که باید بنا بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند، و بعد از نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

سوم: شک بین دو و سه و چهار بعد از تمام‌شدن ذکر واجب سجده دوم، که باید بنا بر چهار بگذارد، و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، و بعد دو رکعت نشسته به جا آورد.

چهارم: شک بین چهار و پنج بعد از تمام‌شدن ذکر واجب سجده دوم، که باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند، و بعد از نماز، دو سجده سهو به جا آورد، ولی اگر یکی از این چهار شک بعد از سجده اول، یا پیش از تمام‌شدن ذکر واجب سجده دوم، برای او پیش آید، نماز باطل است.

پنجم: شک بین سه و چهار که در هر جای نماز باشد، باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند، و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به جا آورد.

ششم: شک بین چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند، و بعد از سلام، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به جا آورد، و احتیاط لازم آن است که در این صورت و هم‌چنین در صورت هفتم و هشتم بعد از نماز احتیاط دو سجده سهو نیز به جای آورد.

هفتم: شک بین سه و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند، و بعد از سلام، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد.

هشتم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند، و بعد از سلام دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، و بعد، دو رکعت نشسته به جا آورد.

نهم: شک بین پنج و شش در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند، و بعد از سلام، دو سجده سهو به جا آورد، و بنابر احتیاط واجب، دو سجده سهو دیگر هم برای ایستادن بی‌جا به جا آورد.

مسأله 1209. اگر یکی از شک‎های صحیح برای انسان پیش آید، نباید نماز را بشکند، و چنان‌چه نماز را بشکند، معصیت کرده است. پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می‎کند، مثل پشت‎کردن به قبله، نماز را از سرگیرد، نماز دوم هم باطل است، و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می‎کند مشغول نماز شود، نماز دوم صحیح است.

مسأله 1210. اگر یکی از شک‎هایی که نماز احتیاط برای آن‌ها واجب است در نماز پیش آید، چنان‌چه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد معصیت کرده است. پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می‎کند، نماز را از سر گرفته، نماز دوم هم باطل است، و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می‎کند مشغول نماز شده، نماز دوم صحیح است.

مسأله 1211. وقتی یکی از شک‎های صحیح برای انسان پیش آید، چنان که گفته شد باید فوراً فکر کند، ولی اگر چیزهایی که به واسطه آن‌ها ممکن است یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا شود، از بین نمی‎رود، چنان‌چه کمی بعد فکر کند اشکال ندارد، مثلاً اگر در سجده شک کند، می‎تواند تا بعد از سجده، فکر کردن را تأخیر بیندازد.

مسأله 1212. اگر اول گمانش به یک طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود، باید به دستور شک عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی که وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود، باید طرف گمان را بگیرد و نماز را تمام کند.

مسأله 1213. کسی که نمی‎داند گمانش به یک طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، اگر احتمال می‎دهد به یک طرف گمانش زیادتر باشد، باید آن طرف را بگیرد، و الا به دستور شک عمل کند.

مسأله 1214. اگر بعد از نماز بداند که در بین نماز حال تردیدی داشته، که مثلاً دو رکعت خوانده یا سه رکعت، و بنا را بر سه گذاشته، ولی نداند که گمانش به خواندن سه رکعت بوده، یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، خوب است نماز احتیاط را بخواند.

مسأله 1215. اگر موقعی که تشهد می‎خواند، یا بعد از ایستادن، شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه، و در همان موقع یکی از شک‎هایی که اگر بعد از تمام‌شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می‎باشد، برای او پیش آید، مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، چنان‌چه به دستور آن شک عمل کند، نمازش صحیح است.

مسأله 1216. اگر پیش از آن که مشغول تشهد شود، یا پیش از ایستادن، شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه، و در همان موقع یکی از شک‎هایی که بعد از تمام‌شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نماز باطل است.

مسأله 1217. اگر موقعی که ایستاده، بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج شک کند، و یادش بیاید که یک سجده یا دو سجده را از رکعت پیش به جا نیاورده، نمازش باطل است.

مسأله 1218. اگر شک او از بین برود و شک دیگری برایش پیش آید، مثلاً اول شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بعد شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید به دستور شک دوم عمل نماید.

مسأله 1219. اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلاً بین دو و چهار شک کرده، یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است که به دستور هر دو عمل کند، و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1220. اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکی برای او پیش آمده، ولی نداند از شک‎های باطل بوده یا از شک‎های صحیح، و اگر از شک‎های صحیح بوده کدام قسم آن بوده است، باید دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، و یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته و دو سجده سهو به جا آورد، و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1221. کسی که نشسته نماز می‎خواند، اگر شکی کند که مختار است برای آن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو رکعت نشسته بخواند، باید یک رکعت نشسته را به جا آورد، و هم‌چنین اگر شکی کند که معین است برای آن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، یک رکعت نشسته به جای یک رکعت ایستاده کافی است، و هم‌چنین دو رکعت نشسته به جای دو رکعت ایستاده، و لکن در مثل دو و سه، احتیاط مستحب، جمع بین یک رکعت نشسته و دو رکعت نشسته، و دوباره‌خواندن نماز است.

مسأله 1222. کسی که ایستاده نماز می‎خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل کسی که نماز را نشسته می‎خواند، و حکم آن در مسأله پیش گفته شد، نماز احتیاط را به جا آورد.

مسأله 1223. کسی که نشسته نماز می‎خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفه کسی که نماز را ایستاده می‎خواند عمل کند.

برای بازگشت به صفحه رساله بر روی لینک زیر کلیک نمایید:

رساله توضیح المسائل حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (قدس سره)